Өзгөрүүлөргө кез келди. Эки жыл мурун Financial Times гезити "Капитализм: баштапкы абалга келтирүү убактысы" деген беш сөздөн турган Жаңы Күн Tартиби өнөктүгүн баштаган. Өткөн жылы ПРООН адамдык өнүгүү боюнча жылдык отчетун сунуштады, Кийинки чек ара: адамзаттын өнүгүшү жана антропоцен, бир дагы өлкө адам баласынын өнүгүүсүнүн деңгээлине биринчи кезекте экологияга чоң зыян келтирбестен жетише алган жок деген кескин жыйынтык чыгарды. Акыркы бир нече күндүн ичинде мамлекеттер "COVID-19 пандемиясынан туруктуу жана чыдамдуу калыбына келтирүү" маселесин талкуулап жатканда, Туруктуу өнүгүү боюнча 2021 жогорку деңгээлдеги саясий форумунда жаратылыш жана климат көңүл чордонунда болду. Биологиялык ар түрдүүлүк жана экосистемалык кызмат көрсөтүүлөр боюнча глобалдык баалоо отчету сыяктуу табигый төмөндөө жөнүндө көптөгөн отчеттор бир тыянакка көңүл бурушат: жаратылышта, климатта жана экономикада коомдун кеңири өзгөрүүсү үчүн мезгил бышып жетилди. Бирок баарынан мурда кандай өзгөрүүлөр керек?

Трансформациялык өзгөрүү убактысы

Азыр зарыл болгон өзгөрүүлөр боюнча өкмөттөрдөн кеңеш сурасак болот. Ушул жылдын башында G7 өлкөлөрүнүн климат жана айлана-чөйрөнү коргоо министрлери биргелешкен коммюнике жарыялашты, анда коомдогу бир катар чукул өзгөрүүлөр так көрсөтүлгөн:

- Жаратылышты экономикага киргизүү: Биз жаратылыштын баалуулуктарын таануу жана киргизүү менен, биздин экономикабызда жана Green Covidти калыбына келтирүү аракетинде жаратылыш менен болгон мамилебизди кайра түзүшүбүз керек. Бул ыктыярдуу көмүртек рынокторун жана экосистеманын кызмат көрсөтүүлөрү үчүн төлөмдөрдү кошо алганда, жаңы инструменттерди жана каражаттарды колдонуп, мамлекеттик жана жеке каржылоонун жаңы булактарын мобилизациялоону билдирет. Бул ошондой эле табигый жашыл экономиканы, анын ичинде микро, чакан жана орто ишканалар аркылуу катализдөө дегенди билдирет.

- Табигый климаттык чечимдерди ишке ашыруу: Биз климаттык максаттарга жетүүдө жаратылыштын ролун билишибиз керек. Табигат биздин климаттын өзгөрүшүн азайтуу максаттарынын 38% кe чейин камсыздай алат, бирок ал климаттык каржылоонун 3% ин гана түзөт. Табигый климаттык чечимдер көмүртекти сактай алат жана ошол эле учурда климаттын адаптацияланышы үчүн экономикалык жактан эффективдүү ар кандай артыкчылыктарды берет жана биз Климаттын Улуттук Максаттуу Салымдарына жаратылышка милдеттенмелерди камтышыбыз керек.

- Ресурстарды туруктуу башкарууну илгерилетүү: Биз азык-түлүк, балык чарбасын жана токойду башкаруу тутумун өзгөртүп, товар өндүрүү жолубузду кайрадан карап чыгышыбыз керек. Бул токойлордун жок болушун товарлар менен камсыздоо тизмегинен алып салуу жана калыбына келтирүүчү, климатка туруктуу айыл чарба жана агро токой чарбаларына басым жасоо дегенди билдирет. Жерди пайдаланууну комплекстүү пландаштыруунун бир бөлүгү катары, биз адамзаты үчүн экотутумдук кызматтарды сактап калуу үчүн экосистемаларды коргоо жана калыбына келтирүү боюнча чоң максаттарды коюшубуз керек. Бирок бул максаттарга жетүү үчүн биз жергиликтүү элдердин жана жергиликтүү жамааттардын укуктарын таанып, колдошубуз керек.

Бул ыкмалар жана сунуштар өтө жаңы эмес. Бирок, көптөгөн өкмөттөр саясатты өзгөртүү зарылдыгын түшүнүп жатканы кубандырат. Бирок кантип өзгөрүү керектигин кайдан таба алабыз? Мындай өзгөрүүлөрдүн мисалдарын иш жүзүндө издеп жатып, биз башка нукка - дүйнө жүзү боюнча буга чейин лидер болуп келген жергиликтүү жана жергиликтүү жамааттарга карашыбыз керек.

Жергиликтүү элдер жана жамааттар жетекчилик кылышат

Быйыл ПРООНдун жетекчилиги астында Equator Prizeынын тандалып алынган жеңүүчүлөрү табигый климаттык чечимдер, туруктуу азык-түлүк системалары жана жашыл экономика категориялары боюнча G7 өлкөлөрү белгилеген көптөгөн маанилүү өзгөрүүлөрдү мисал келтиришти.

- Жаратылышты экономикага киргизүү: Grupo Ecológico Sierra Gorda IAP өкмөт тарабынан каржыланган көмүртек изин түзүүгө көмөктөштү, бул жер ээлерин климаттык жактан таза жерди пайдаланууга, анын ичинде регенеративдүү айыл чарбасына өтүүгө үндөйт. Камерундагы Джа биосфералык коругунда иштеген Rainforest and Rural Development Group азык-түлүк жана косметикалык товарларды дүңүнөн жеткирүүчүлөр менен иштешип, какао агро токойлорунун кымбат баалуу жана туруктуу сактап турат. Индиядагы Snehakunja Trust жашыл ишкердүүлүктү, саздак жерлерди коргоону жана калыбына келтирүүнү илгерилетип, Индиянын биринчи көгүлтүр көмүр пилоттук долбоорун ишке ашырууда. Ошондой эле Индияда, Нилгири биосфералык коругунун жергиликтүү калкына толугу менен таандык болгон Aadhimalai Pazhudiyinar Producer Company Limited компаниясы туруктуу жана ар кандай микро, чакан жана социалдык ишканалар аркылуу 150гө жакын айылдын туруктуу жашоосуна салым кошот.

- Табигый климаттык чечимдерди ишке ашыруу: Эквадордогу Сараякудагы Кичва эли түпкү ата-бабаларынын аймагын коргоп, жердин майын жана органикалык көмүртекти сактап, жергиликтүү калк жетектеген корук аймактарынын жаңы категориясын жактап, Кавсак Сача же Тирүү токой деп атап алардын токойлоруна болгон укуктарын камтыйт. Боливиядагы Asociación de Jóvenes Reforestadores en Acción (AJORA) жаштар тобу климат, жашоо жана тамактануу маселелерин чечип, калыбына келтирүүчү агро токойчулукту жайылтууда. Asociación de Mujeres Indígenas del Territorio Cabécar Kábata Könana Коста-Риканын Таламанка аймагындагы жергиликтүү аялдарды бириктирип, климатка туруктуу уруктардын ар түрдүүлүгүн жана калыбына келтирүүчү агро токойчулукту колдойт.

- Ресурстарды туруктуу башкарууну илгерилетүү: Бразилиянын Cerrado экорегионундагы 4600дөн ашуун үй-бүлөдөн турган CoopCerrado жамааттык тармагы, калыбына келтирилген айыл чарба тажрыйбалары жана туруктуу түшүм жыйноо аркылуу ондогон сертификатталган органикалык продукцияларды "туруктуу пайдалануу резервдеринде" сатат. Нигердеги Фермерлер Союзу, FUGPN MOORIBEN, агроэкологиялык методдордун жардамы менен 5000ден ашуун адамдын азык-түлүк коопсуздугун жакшыртат. Кыргызстанда BIO-KG Федерациясы "Органикалык Аймак" же "Органикалык Коомчулук" концепциясынын пионери болуп саналат, органикалык, климатка туруктуу өндүрүштү гана жайылтууда.

BIO-KG Федерациясы, Equator Prize сыйлыгынын лауреаттары

Жаратылыш, климат, азык-түлүк жана экономика жаатындагы терең социалдык өзгөрүүлөрдүн мезгили келди. Азыр биз жасай турган эң акылдуу кадамдардын бири - бул миңдеген жамааттарды угуп, алардан үйрөнүү, алардын аракеттерин колдоо жана алардын чындап өзгөрүп жаткан өзгөрүүлөргө багытталган иш-аракеттерин көбөйтүүгө жардам берүү.

Автор: «Өнүгүү үчүн жаратылышты пайдалануу» Глобалдык программасынын менеджери Джемисон Эрвин